Χριστουγεννιάτικα δέντρα διαφορετικά από όλα όσα έχετε δει ως τώρα «φυτρώνουν» στον βυθό κοντά στο Ηράκλειο της Κρήτης. Φυσικά δεν μιλάμε για πραγματικά έλατα, όμως οι πρωτότυπες συσκευές στις οποίες αναφερόμαστε θυμίζουν το δέντρο των ημερών, έτσι όπως υψώνονται κάτω από το νερό φορτωμένες με τα δικά τους, θαλασσινά «στολίδια». Εχουν αναπτυχθεί από επιστήμονες του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) για την προστασία των πληθυσμών των ψαριών και αποτελούν κάτι μοναδικό στο είδος τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Οπως δείχνουν μάλιστα τα ως τώρα αποτελέσματα, είναι πολύ πιο εύχρηστες, πιο οικονομικές αλλά και πιο αποτελεσματικές από τους τεχνητούς υφάλους που χρησιμοποιούνται για τον ίδιο σκοπό σήμερα...
Η ολοένα και πιο εντατική αλιεία πιέζει σημαντικά τους πληθυσμούς των ψαριών και σε όλον τον πλανήτη οι ειδικοί αναζητούν τρόπους για να τους κάνουν πιο εύρωστους. Μια σημαντική τόνωση μπορεί να επιτευχθεί με την προστασία των νεαρών ψαριών που είναι ιδιαίτερα ευάλωτα - η λαϊκή ρήση «το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό» αποτελεί πιστότατη απεικόνιση της θαλασσινής πραγματικότητας και το ποσοστό της φυσικής θνησιμότητάς τους είναι τεράστιο. Προκειμένου να βοηθηθούν ώστε να κατορθώνουν να αναπτύσσονται και να αναπαράγονται σε μεγαλύτερους αριθμούς, σε πολλά μέρη του κόσμου χρησιμοποιούνται οι λεγόμενοι τεχνητοί ύφαλοι. Αυτοί είναι βυθισμένες στη θάλασσα ανθρώπινες κατασκευές οι οποίες διαθέτουν κοιλότητες ώστε τα ψάρια να μπορούν να κρύβονται μέσα σε αυτές και να προστατεύονται. Μπορεί να έχουν κατασκευαστεί ειδικά για αυτόν τον σκοπό από μπετόν, μέταλλο ή PVC (τσιμεντένιοι τεχνητοί ύφαλοι υπάρχουν και στα ελληνικά νερά, στο Φανάρι της Ροδόπης, στην Κάλυμνο και στην Ημαθία) ή μπορεί να προκύπτουν από «άχρηστα» αντικείμενα που βρίσκουν νέα, υποβρύχια, χρήση, όπως πλοία, πλατφόρμες πετρελαίου ή ακόμη και αμαξοστοιχίες (ο Δήμος της Νέας Υόρκης έχει ποντίσει πάνω από 2.500 παλιά βαγόνια του μετρό στον Ατλαντικό Ωκεανό).
Οι ελληνικές ιχθυοκοιτίδες
Βασιζόμενοι στην ίδια ακριβώς φιλοσοφία οι ερευνητές του ΕΛΚΕΘΕ υιοθετούν μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση προχωρώντας την ιδέα ένα βήμα πιο πέρα - γι' αυτό και δεν ονομάζουν τις συσκευές τους «τεχνητούς υφάλους» αλλά «ιχθυοκοιτίδες». «Εμείς θέλουμε να αυξήσουμε την πολυπλοκότητα μιας θαλάσσιας περιοχής προσδίδοντάς της με τεχνητό τρόπο νέα χαρακτηριστικά τα οποία στη διάρκεια του χρόνου θα δημιουργήσουν ενδιαιτήματα κατάλληλα για να προσελκύσουν ψάρια τα οποία από τη μια μεριά θα προστατευθούν αλλά από την άλλη θα τραφούν από τη χλωρίδα που αναπτύσσεται επάνω σε αυτά τα ενδιαιτήματα. Δηλαδή ο ρόλος των συσκευών μας είναι διπλός» εξηγεί στο «Βήμα» ο Αργύρης Καπανταγάκης, ειδικός λειτουργικός επιστήμονας Α' στο Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων του ΕΛΚΕΘΕ και επικεφαλής του ερευνητικού προγράμματος Econet στο πλαίσιο του οποίου αναπτύχθηκαν οι ιχθυοκοιτίδες (το έργο, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας μέσω του ΕΣΠΑ ήταν αποτέλεσμα συνεργασίας του ΕΛΚΕΘΕ, του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης με επικεφαλής την καθηγήτρια Μαρουδιώ Κεντούρη, της εταιρείας κατασκευής διχτυών ΔΙΟΠΑΣ και της εταιρείας συμβούλων ΝΑΥΣ).
Θαυματουργά δίχτυα
Το μυστικό που κάνει τη διαφορά στην ιδέα των ελλήνων επιστημόνων κρύβεται στα... δίχτυα. Οι συσκευές τους είναι κατασκευασμένες από δίχτυα τα οποία είναι φτιαγμένα από το ίδιο υλικό των διχτυών που χρησιμοποιούνται για το ψάρεμα αλλά έχουν διαφορετική πλέξη. Αντί να είναι πλεγμένα σε ρόμβους όπως τα αλιευτικά εργαλεία (που ακριβώς λόγω αυτής της ρομβοειδούς διάταξης όταν ένα ψάρι πιαστεί μέσα τους και τραβηχτούν κλείνουν και το παγιδεύουν), τα δίχτυα των ιχθυοκοιτίδων έχουν τετράγωνα ανοίγματα. «Με τον τρόπο που είναι πλεγμένα όπως και να τα γυρίσει κάποιος δεν κλείνουν» τονίζει ο επιστήμονας. Ετσι τα ψάρια μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα μέσα από τα ανοίγματα, ενώ επάνω στα δίχτυα προσκολλώνται και βρίσκουν μόνιμη κατοικία διάφορα φυτά και ζώα.
«Δημιουργούνται μικροκλωβοί που παρέχουν προστασία και διόδους διαφυγής για τα μικρά ψάρια και παράλληλα η χλωρίδα και η πανίδα που αναπτύσσονται προσφέρουν τροφή. Γιατί είναι δεκάδες τα επί μέρους στοιχεία που είδαμε να αναπτύσσονται επάνω στις συσκευές. Αναπτύσσονται π.χ. ροδοφύκη, χλωροφύκη, υδρόζωα, βρυόζωα, σπόγγοι, βαλανοειδή, γαστεροειδή, όλα τα όντα της τοπικής χλωρίδας και πανίδας βλέπουμε να προσκολλώνται σε αυτές. Και ο αριθμός αυτών των ειδών με την πάροδο του χρόνου αυξάνεται» λέει ο κ. Καπανταγάκης. «Δηλαδή μια συσκευή που είναι ένα νεκρό, γυμνό δίχτυ ύστερα από μερικά χρόνια, καθώς θα έχει αναπτυχθεί επάνω της μια πλειάδα οργανισμών, θα φθάνει να θυμίζει ένα τεράστιο χριστουγεννιάτικο δέντρο».
Τα «χριστουγεννιάτικα δέντρα» πιο αποτελεσματικά
Στο υποθαλάσσιο πάρκο που χρησιμοποιεί για επιστημονικούς σκοπούς το ΕΛΚΕΘΕ στο Ηράκλειο οι ερευνητές εγκατέστησαν πριν από λίγο περισσότερο από έναν χρόνο συσκευές σε διάφορες διατάξεις προκειμένου να μελετήσουν την αποτελεσματικότητά τους. Καλύτερες επιδόσεις φάνηκαν να έχουν οι πυραμιδοειδείς διατάξεις των 4 μ. και άνω, με ανοιχτές ή κλειστές πλευρές. Αυτές μπορεί να έχουν απλή μορφή, να είναι δηλαδή κάτι σαν μια «σκηνή» από τέσσερα δίχτυα που απλώς στερεώνονται στον βυθό με βαρίδια και υψώνονται με πλωτήρες, αλλά μπορεί επίσης να αποτελούν πιο σύνθετες κατασκευές, σαν «πολυκατοικίες». «Οι πιο σύνθετες είναι πυραμίδες που είναι κλειστές με δίχτυ γύρω γύρω και σχηματίζουν κλωβούς» αναφέρει ο επιστήμονας. «Οι κλωβοί είναι επάλληλοι, ο ένας πάνω στον άλλο, και σε κάθε κλωβό το άνοιγμα του ματιού του διχτυού είναι διαφορετικό. Κάτω είναι πολύ μεγάλο, ώστε να μπορεί να περάσει μια χελώνα ή ένα δελφίνι, ένα μεγάλο ζώο δηλαδή, από πάνω είναι πιο μικρό και μπορεί να φιλοξενήσει ένα ψάρι ας πούμε 200 γραμμαρίων και πιο πάνω γίνεται ακόμη μικρότερο ώστε να μπορεί να φιλοξενήσει νεαρά ψάρια».
Υποβρύχιες ατραξιόν για πολλά είδη
Οπως διαπίστωσαν οι ερευνητές, εκτός του ότι αποτελούν καταφύγιο για τα μικρά ψάρια οι ιχθυοκοιτίδες λειτουργούν από την πρώτη στιγμή και ως πόλος έλξης για όλη τη ζωή που «κυκλοφορεί» στην περιοχή. «Πέρα από τα μικρόψαρα που μπαίνουν εκεί για να προστατευθούν, γύρω από τις συσκευές αρχίζουν να εγκαθίστανται ή να έρχονται και να απέρχονται μια πλειάδα ψαριών τα οποία είτε είναι θηρευτές είτε απλώς βλέπουν μια ανωμαλία στον βυθό και έλκονται αμέσως» εξηγεί ο κ. Καπανταγάκης. «Τα ψάρια, ξέρετε, έχουν αυτή τη συμπεριφορά, έλκονται από καθετί το οποίο προεξέχει και αρχίζουν να περιφέρονται γύρω από αυτό. Κάποια μπαίνουν και μέσα».
Οι πρώτοι επισκέπτες που εμφανίστηκαν στις πειραματικές ιχθυοκοιτίδες στο Ηράκλειο μέσα σε λιγότερο από δύο εβδομάδες μετά την εγκατάστασή τους ήταν τα καλαμάρια, τα οποία άφησαν επάνω στα δίχτυα τούς βοστρύχους των αβγών τους - εξαιρετικός μεζές για τα μικρά ψάρια. Στη συνέχεια κατέφθασαν οι καλογριές, οι οποίες εγκαταστάθηκαν αμέσως στο «οικοδόμημα», ακολουθούμενες από τρεις λεσεψιανούς μετανάστες, τα δύο είδη γερμανών (Siganus luridus και Siganus rivulatus) και τα σαλπιγγόψαρα ή κορνέτες (Fistularia comersonii), τα οποία περιφέρθηκαν για ένα διάστημα στα πέριξ και απήλθαν, για να επανακάμψουν όμως για τα καλά λίγο αργότερα. «Μετά ήρθαν οι γόπες και τα ψάρια της οικογένειας των σπαριδών, δηλαδή ο κακαρέλος, ο σαργός, η συναγρίδα, η τσιπούρα... Εμείς εδώ στο Ηράκλειο δεν είχαμε ποτέ τσιπούρες και ξαφνικά είδαμε τσιπούρες όχι μόνο να μας επισκέπτονται αλλά και να μένουν» προσθέτει ο αλιευτικός βιολόγος. «Οι τελευταίοι επισκέπτες που είχαμε ήταν τα μαγιάτικα, τα οποία προσφέρουν ένα εντυπωσιακό θέαμα γιατί τους αρέσει να κολυμπούν γύρω από το δίχτυ». Τα πρώτα φυτά, όπως αναφέρει, άρχισαν να αναπτύσσονται ύστερα από περίπου δύο μήνες: «Η ανάπτυξή τους συνεχίζεται και με την πάροδο του χρόνου αυξάνονται τόσο η πυκνότητα όσο και η ποικιλομορφία των φυτών».
Οι συσκευές των ελλήνων ερευνητών είναι πολύ πιο οικονομικές σε κόστος και σε ενέργεια από τους υφιστάμενους τεχνητούς υφάλους ενώ επιπλέον είναι πολύ πιο εύκολες στη διαχείριση: η εγκατάστασή τους μπορεί να γίνει, όπως μας λέει ο κ. Καπανταγάκης, με ένα μικρό βαρκάκι και δύο (όπως επιβάλλουν οι κανόνες ασφαλείας) δύτες. Δεν αποτελούν κίνδυνο για τα διερχόμενα σκάφη όπως οι τεχνητοί ύφαλοι, αντίθετα επειδή είναι τόσο ελαφρές ακόμη και ένα μικρό σκάφος αν περάσει από πάνω τους μπορεί να τις παρασύρει χωρίς το ίδιο να πάθει ζημιά. Για τον ίδιο λόγο μπορούν ανά πάσα στιγμή να μετακινηθούν σε άλλο σημείο ή και να αφαιρεθούν. «Είναι κατασκευασμένες από πολυαιθυλένιο και πολυπροπυλένιο που δεν εκλύουν βαρέα μέταλλα ή άλλες επιβαρυντικές ουσίες στο περιβάλλον» τονίζει ο επιστήμονας. «Μέχρι στιγμής δεν έχουν γίνει μελέτες γήρανσης αυτών των υλικών στο θαλάσσιο περιβάλλον. Στο επίγειο περιβάλλον όμως, όπως μας λένε οι κατασκευαστές, διατηρούν την πλήρη ελαστικότητά τους για περίπου 20 χρόνια και έχουν διάρκεια ζωής 40-50 χρόνια».
Πολλαπλάσιες αποδόσεις
Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι όπως έχουν δείξει τα ως τώρα αποτελέσματα των μελετών οι αποδόσεις των κρητικών ιχθυοκοιτίδων είναι πολλαπλάσιες σε σχέση με εκείνες των υφιστάμενων τεχνητών υφάλων. «Φανταστείτε αν μπορούσε μια θαλάσσια περιοχή να έχει 200, 500 ή και 1.000 τέτοιες συσκευές, τι αντίκτυπο θα είχε κάτι τέτοιο στην αλιεία. Αυτό δεν είναι όνειρο, είναι μια πραγματικότητα την οποία το ινστιτούτο μας επιδιώκει» λέει ο κ. Καπανταγάκης. «Αυτός είναι άλλωστε και ο στόχος του προγράμματός μας. Να δώσουμε στους ψαράδες τέτοιες συσκευές και να τις τοποθετήσουν στις περιοχές τους για να αυξήσουν τους ιχθυοπληθυσμούς - να κάνουν οι ίδιοι κουμάντο στη θάλασσά τους και να δρουν και λίγο σαν καλλιεργητές. Η ιδέα δεν είναι καινούργια, σε άλλες χώρες, όπως π.χ. στην Ιαπωνία, κάτι τέτοιο είναι καθεστώς εδώ και δεκάδες χρόνια».
Θέλοντας να κάνουν ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση οι έλληνες ερευνητές προχώρησαν στην κατασκευή δύο πιλοτικών υποθαλάσσιων πάρκων στη Χίο. «Τα πάρκα αυτά που χρηματοδοτήθηκαν από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αλιείας και κατασκευάστηκαν με τη συνεργασία του Ιδρύματος "Μαρία Τσάκος" ολοκληρώνονται αυτή τη χρονιά και θα είναι τα πρώτα πάρκα που δοκιμάζονται σε πραγματικές συνθήκες αλιείας ώστε να δούμε την επίδρασή τους και στο πανέρι του ψαρά» προσθέτει. «Ευελπιστούμε να μπορέσουμε να χρηματοδοτήσουμε την παρακολούθησή τους περισσότερο χρόνο ώστε έχοντας περισσότερα επιστημονικά δεδομένα να κάνουμε αυτή την τεχνολογία πραγματικότητα».
«Μπλέξιμο» στη γραφειοκρατία
Για να έρθει ωστόσο αυτή η πραγματικότητα, θα πρέπει πρώτα να αρθούν κάποια νομικά κωλύματα. Οι συσκευές για την προστασία των πληθυσμών των ψαριών δεν ήταν κάτι που είχε προβλεφθεί από τον νομοθέτη του Ν. 2971/2001 ο οποίος διέπει τη χρήση του αιγιαλού και της παραλίας και έτσι «σκοντάφτουν» σε μια χρονοβόρο διαδικασία με δαιδαλώδη γραφειοκρατία. «Υπάρχει μια υπουργική απόφαση, του Σεπτεμβρίου του 2013, η οποία απαλλάσσει τις κατασκευές αυτές από την έγκριση περιβαλλοντικών όρων, αλλά η τροποποίηση θα πρέπει να γίνει με νόμο» λέει ο επιστήμονας. «Και ξέρετε, δεν είναι μόνο οι συγκεκριμένες κατασκευές. Είναι και τα καταδυτικά πάρκα, τα πάρκα υποβρύχιων διαδρομών και θαλάσσιων εξερευνήσεων τα οποία ως χώρα θα πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε σοβαρά προκειμένου να αξιοποιήσουμε το θαλάσσιο περιβάλλον ενισχύοντας τον τουρισμό μας. Προτού λοιπόν πέσουμε στην πλημμυρίδα αυτών των κατασκευών, οι οποίες μέσα στο επόμενο επενδυτικό πρόγραμμα του ΕΣΠΑ πιθανώς θα έρθουν στο προσκήνιο, θα ήταν καλό να προετοιμαστούμε νομικά».
Οσον αφορά πάντως τις ιχθυοκοιτίδες ο κ. Καπανταγάκης πιστεύει ότι δεν θα αργήσουν πολύ να βρουν τον δρόμο τους για τον βυθό και άλλων θαλάσσιων περιοχών της Ελλάδας.«Δημιουργήσαμε την κατάλληλη τεχνογνωσία, υπάρχει η δυνατότητα για μαζική παραγωγή, οπότε μένει να λύσουμε και τον τελευταίο γρίφο, τη νομική θωράκιση αυτής της τεχνικής. Για τον σκοπό αυτόν εργαζόμαστε με τους νομικούς μας συμβούλους και τα στελέχη του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και της Διαχειριστικής Αρχής του Επιχειρησιακού Προγράμματος Αλιείας. Είμαι αισιόδοξος» μας λέει. «Και ελπίζω ότι προτού κλείσω την καριέρα μου θα έχω καταφέρει να προσθέσω ένα μικρό λιθαράκι στην προσπάθεια ανόρθωσης της ελληνικής αλιείας. Δεν έχουμε άλλωστε και πολλές επιλογές. Η Ελλάδα έχει περιορισμένους αλιευτικούς πόρους και το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να διαχειριστεί αυτούς τους πόρους με βέλτιστο τρόπο για να μπορούν και τα παιδιά μας να έχουν αύριο ένα ψαράκι στο πιάτο τους».
Η στρατηγική επιβίωσης του Νέμο
Αντίθετα με τα θηλαστικά, που γεννούν λίγους απογόνους και τους φροντίζουν ώσπου να μεγαλώσουν και να είναι ικανοί να βρουν μόνοι τους την τροφή τους και να προστατευθούν, τα ψάρια ακολουθούν μια εντελώς διαφορετική στρατηγική: γεννούν πάρα πολλούς απογόνους και τους αφήνουν αμέσως αβοήθητους στην τύχη τους με το «σκεπτικό» ότι το μικρό ποσοστό που θα κατορθώσει να επιβιώσει θα είναι αρκετό για να εξασφαλίσει τη διαιώνιση του είδους.
«Τα νεογέννητα ψάρια - οι λάρβες όπως τα λέμε εμείς - αρχικά περιφέρονται παθητικά, άγονται και φέρονται από τα ρεύματα και τον κυματισμό των νερών» εξηγεί ο Αργύρης Καπανταγάκης. «Για ένα διάστημα τρέφονται από τον λεκιθικό σάκο που έχουν κάτω από την κοιλιά τους - αυτός περιέχει διάφορα λιπαρά οξέα που είναι η πρώτη τροφή, ας πούμε το μητρικό γάλα του ψαριού». Οι θρεπτικές ουσίες του λεκιθικού σάκου τρέφουν τα νεογέννητα ώσπου να αποκτήσουν το ικανό μέγεθος και τη φυσική ικανότητα για να κολυμπούν αυτόνομα, ώσπου δηλαδή να γίνουν αυτό που ονομάζεται «γόνος». Σε αυτό το πρώτο στάδιο της ζωής των ψαριών χάνεται το 99,9% του αριθμού των ατόμων που προκύπτουν από τα αβγά. Αυτό το τεράστιο ποσοστό φυσικής θνησιμότητας είναι και ο λόγος, όπως εξηγεί, για τον οποίο άλλες χρονιές βλέπουμε αφθονία σε κάποια ψάρια και άλλες όχι. «Μεγάλο μέρος αυτών των ευρημάτων οφείλεται στις περιβαλλοντικές συνθήκες που επικράτησαν από την εκκόλαψη ως την ανάπτυξη και την αυτόνομη πορεία του κάθε είδους».
Και το 0,1% που καταφέρνει όμως να περάσει στο επόμενο στάδιο κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένη έχει την επιβίωσή του. Μόλις αρχίσουν να κολυμπούν αυτόνομα τα μικρά ψαράκια αρχίζουν να τρώνε ό,τι συναντούν στη στήλη του νερού και μπορεί να χωρέσει στο διαμέτρημα του στόματός τους: αρχικά φυτοπλαγκτόν και, καθώς μεγαλώνουν και ανάλογα με το είδος τους, ζωοπλαγκτόν, αβγά ή λάρβες. «Οταν ολοκληρωθεί και αυτός ο κύκλος της ανάπτυξης, αρχίζουν σιγά σιγά να προσανατολίζονται προς το σιτηρέσιο για το οποίο είναι γενετικά προσδιορισμένα, ανάλογα με το αν είναι φυτοφάγα ή σαρκοφάγα. Σε αυτή τη φάση ψάχνουν να βρουν το ενδιαίτημα που είναι το καταλληλότερο για να τα προστατεύσει ώστε να επιβιώσουν και να αυξήσουν το μέγεθός τους περνώντας στο επόμενο στάδιο του βιολογικού κύκλου τους» λέει ο επιστήμονας. «Συνήθως αυτά είναι ρηχές περιοχές με φυτοκοινωνίες ή βράχια ανάμεσα στα οποία μπορούν να κρυφτούν - γι' αυτό ακούτε πολύ συχνά να λένε ότι οι λειμώνες της ποσειδωνίας είναι τόσο σημαντικοί για τον βιολογικό κύκλο ανάπτυξης των ψαριών. Οταν δεν υπάρχουν αυτές οι φυτοκοινωνίες, τα μικρά ψαράκια είναι εκτεθειμένα στις διαθέσεις των θηρευτών, που είναι τα μεγαλύτερα ψάρια, και αποδεκατίζονται».
www.tovima.gr
